İnsultda fizioterapiya və reabilitasiyanın rolu

İnsult nədir?

İnsult beyin damarlarından qaynaqlanan, anidən və ya sürətlə inkişaf edən,beyin funksiyasının qismən itirilməsini göstərən əlamət və simptomlarla xarakterizə olunan, 24 saat və ya daha uzun davam edə bilən və ölümlə nəticələnə bilən bir klinik sindromdur. Daha az sıxlıqla rast gəlinən,beyin damarlarından birinin yırtılıb və qanın beyin toxumasına və ya beyin zarları içinə qanaması ilə meydana gələ bilər. Bu da beyin qanaması olaraq bilinməkdədir. Beynin müxtəlif hissələri bədənin müxtəlif hissələrini və funksiyalarını idarə etdiyindən, ümumiyyətlə insultun meydana gəldiyi beyin sahəsi və yaxın ətrafı təsirlənir.

Təsirə məruz qalan beyin bölgəsinə görə danışma, əzələ gücü, koordinasiya-tarazlıq, görmə və ya yaddaş itkisi meydana gəlir. Bəzi xəstələr bu vəziyyətdən tam sağalsa da,bəzi xəstələr ağır dərəcəli əlil kimi həyatlarına davam edirlər.

İnsultun səbəbləri nələrdir?

İki növ insult var: birincisi hemorragikdir (qanaxma ilə) və digəri işemikdir (damar tıxanıqlığı). Hemorragik insultda beynin ətrafında və ya içərisində qanaxma meydana gəldiyində,işemik üsulda qan axımı beynin bir hissəsində azalır və ya dayanır. Və bununla da qan axımı olmayan beyin sahəsi zədələnir. Beyni qidalandırann damarların incəlməsi ilə qan axımının azalması ilə işemik insult baş verə bilər.

İşemik üsulun əsas səbəbi damardaxili laxtadır. Qan beyinə çata bilmədikdə,beyin hüceyrələri bir neçə dəqiqə ərzində ölməyə başlayır.
Hemorragik insult beyində və ya ətrafında qanaxma ilə baş verir. Hemorragik insultun bir çox səbəbi olsa da, ən çox rast gəlinənləri bunlardır:

Beyin arteriyalarında anevrizma adlanan zəif nöqtələrdir. Bu hissələr partlayır və qanaxmanın beyinə yayılmasına səbəb olur. Beyində yırtılmış kiçik damarlar da fərqli qanaxma ocağına səbəb ola bilər.

İnsult və risk faktorları

Hipertoniya (yüksək qan təzyiqi)
Şəkərli diabet
Kardiovaskulyar səbəblər (rtm pozğunluqları,ürək qapaq stenozu kimi)
Tütün məhsullarının istifadəsi
Spirtli içkilərin qəbulu
Pəhriz və qidalanma
Fiziki hərəkətsizlik və ya passiv yaşam tərzi
Obezilik
Psixoloji səbəblər
İnfeksiya və sepsis
Böyrək xəstəlikləri
Yuxu zamanı tənəffüsünün pozulması
Asimptomatik karotid stenoz
Narkomaniya və maddə asılılığı

Dünyada insultların 87%-i işemik, 10% hemorragik və 3%-i subaraxnoid qanaxmalardır (SAQ). Hər il dünyada 20 milyondan çox insult meydana gəlir və təxminən 8 milyon insan insult səbəbiylə ölür. 60 yaş üzəri nüfuzda kadiovaskulyar xəstəliklərindən sonra serebrovaskulyar xəstəliklər dünyada ikinci ölüm səbəbidir.

Insultun diaqnozu necə qoyulur?

Bir nevropatoloq və ya digər həkimlərin müayinəsi ilə insultun diaqnozu və səbəbi ortaya çıxa bilər.

Müayinə:

Fiziki müayinə

Nevroloji müayinə

Beyin görüntüləmə üsulları

Beyin damarlarının müayinə üsulları

Qan testləri

Ürək testləri

Elektrokardioqram (EKQ)

Ekokardioqrafiya (ürəyin ultrasəs ilə müayinəsi)

Ürək ritminin monitorinqi

İnsultun simptomları nələrdir?

İnsult anidən baş verir və bəzən simptomları fərqli ola bilər.

Bədənin bir tərəfində üz,qol və ya ayaqda uyuşma və ya güc itkisi

Çaşqınlıq və ya danışmaqda və ya başa düşməkdə çətinlik çəkmək

Gəzinti çətinliyi, başgicəllənmə,tarazlıq və koordinasiya itkisi

Birtərəfli və ya ikitərəfli görmə itkisi

Şiddətli baş ağrısı

İnsultun müalicəsində fizioterapiyanın məqsədi nədir?

İnsultun müalicəsində fizioterapiya,meydana gələn problemləri həll etmək və ortaya çıxacaq digər problemlərin qarşısını almaq məqsədi daşıyır.

Fizioterapiyanın insultun müalicəsində böyük əhəmiyyəti olduğu üçün mütləq şəkildə müalicə planına daxil edilməlidir.

İnsultun müalicəsində fzioterapiyanın məqsədi,ortaya çıxa biləcək problemlərin qarşısını almaq,hərəki funksiyanı bərpa etmək, gündəlik həyatda müstəqilliyi bərpa etmək və xəstənin hər baxımdan həyata qatılmasını təmin etməkdir.

İnsultun müalicəsində fizioterapiyanın ən vacib hissəsi xəstənin ətraflı qiymətləndirilməsidir. Qiymətləndirmə nəticəsində fizioterapevtlər əldə edilən məlumatlar əsasında hansı reabilitasiya üsulunun tətbiq ediləcəyinə qərar verirlər. Zaman-zaman edilən qiymətləndirmələr nəticəsində, tərtiblənmiş reabilitasiya metodunun insultda təsirli olub-olmadığı müəyyən edilməlidir. Gözlənilən inkişafa nail olmaq mümkün deyilsə, reabilitasiya proqramı cari məlumatlar nəzərə alınmaqla dəyişdirilməli və ya yeni metodlar əlavə edilməlidir. Bu yolla da xəstənin tez bir zamanda ən yüksək səviyyədə müstəqillik əldə etməsinə çalışılır. İnsult reabilitasiyasında, komandadakı fizioterapevtlərin tətbiq etdiyi fizioterapiya vacibdir. Buna görə yaxşı bir fizioterapiya xidməti almaq əsas diqqət ediləcək nöqtələrdən biridir.

İnsult müalicəsində fizioterapiyaya nə vaxt başlamaq lazımdır?

İnsultun müalicəsində fizioterapiyaya ən qısa müddətdə başlamaq vacibdir. Fizioterapiyanın müddəti və tezliyi xəstədən xəstəyə və tətbiq ediləcək reabilitasiya üsullarına görə dəyişir. Bu səbəbdən, xəstənin ailəsi bu mövzuda bir araşdırmaçı olmalı və xəstələrinə edilə biləcək ən yaxşı müalicələri tətbiq etməlidir. İnsultun fizioterapevtik müalicəsi əsnasında xəstə nə qədər etibarlı əllərə həvalə olunsa bir o qədər təhlükəsiz və güvənli olar və xəstə daha sürətli irəliləyər.

İnsult müalicəsində fizioterapiya nə qədər davam edir?

Xəstənin vəziyyətinə görə dəyişir. Ona görə də bu barədə dəqiq bir şey söyləmək düzgün olmazdı. Bunun üçün xəstənin bədənində nə qədər koqnitiv (bilişsəl işləv/idrak funksiya) funksiya probleminin olduğunu araşdırmaq lazım gələcək.

Komanda işi niyə vacibdir?

Effektiv insult müalicəsində fizioterapiya üçün fizioterapevt və həkimin birgə işləməsi və xəstə və ailəsinin reabilitasiyada fəal iştirak etməsi vacibdir. Fizioterapiyada ortaya çıxa biləcək yeni problemlərin qarşısını almaq və reabilitasiyanın müvəffəqiyyəti üçün komandanı təşkil edən şəxslər birlikdə hərəkət etməli və fikir mübadiləsi aparmalıdır. Bu səbəbdən komanda çox önəmlidir.

İnsultun müalicəsində reabilitasiya:

İnsult zamanı reabilitasiya; qayğı,yenidən itirilmiş funksiyanı aktivləşdirmə və yenidən tənzimləmə də daxil olmaqla tibbi müalicənin birləşməsidir. Reabilitasiyanın məqsədi; insanların fiziki,zehni və sosial funksiyalarını maksimum dərəcədə artırmaqdır. Reabilitasiya diaqnoz və müalicədən sonra ayrı bir mərhələ olaraq düşünülməlidir. Reabilitasiya,xəstələrin gündəlik həyatda özünü bağımsız olaraq təmin etməsini bərpa edir;müstəqilliyi hədəfləyir.

Serebrovaskulyar xəstəliklərdə nevroloji funksiyaların yaxşılaşmasını yerli zərərli faktorların təsirlərinin azalması və neyron plastikliyi ilə izah edə bilərik. İnsultun erkən dövründə lokal ödəm və yerli toksinlər təsirini itirir,yerli dövriyyədə artım və qismən zədələnmiş işemik neyronların sağalmasını təmin edir.

Beyin plastikliyi də həm erkən,həm də gec dönəmdə ola bilən sinir sisteminin struktur və funksional təşkilini tənzimləmək qabiliyyətidir. İnsultlu xəstələrdə aşağı ətrafların funksiyaları daha erkən sağalır və daha sonra yuxarı ətraf və əl funksiyaları.Xəstələrin motor sağalma dərəcəsi insandan insana dəyişir və bəzən sağalma istənilən mərhələdə dayana bilər.

Reabilitasiyaya başlamaq üçün xəstələr tibbi cəhətdən stabil olduqları,öyrənə bilmə qabiliyyətində olmaları, başqa bir xəstəliyi olmadığı və ən az bir saat dayaqla oturmaq üçün kifayət qədər fiziki fəaliyyətə sahib olma qabiliyyətində olmalıdırlar.

Xəstəliyə ilk andan uyğun mövqe verilməlidir; sərt(tonuslu) ətrafı qorumaq üçün bir tədbir görülməlidir. İlk 24-48 saatda, lazım gələrsə, passiv hərəkət məşqlərinə başlamalısınız. Daha yaxşı vəziyyətdə olan xəstələr yataqda hərəkətlilik məşqləri, geyinmək və tualetə getmək üçün primitiv məşqlər almalıdırlar.

Reabilitasiya potensialı və proqnozuna müsbət təsir edən amillər; Xəstənin gənc olması (55 yaşın altında), sol hemiplegiya (sol əl və sol ayaq/dominant yarımkürə), duyğu qüsurunun olmaması, motor funksiyalarının erkən inkişafı, üst ətrafın xüsusilə əl hərəkətlərinin erkən görünməsi, psixi pozğunluğun olmaması və ya mütərəqqi sistem xəstəliyi (ürək, böyrək) olmamasıdır.

Reabilitasiya potensialı və proqnoza mənfi təsir edən amillər; xəstənin yaşı (55 yaşdan yuxarı), davam edən hissiyat qüsuru və talamik ağrı sindromu, davamlı qüsurlu hemiplegiya, şiddətli sərtliklə müşahidə edilən ekstrapiramidal sindrom, yayğın üzvi beyin patologiyası olan zehni və psixoloji pozğunluqların olması, davamlı koordinasiya və balans pozğunluğu və sağ hemiplegiya;

Xəstənin fiziki, neyrofizioloji, psixoloji və peşə aspektlərini qiymətləndirdikdən və reabilitasiya potensialını təyin etdikdən sonra hər bir xəstə üçün fərdi olaraq bir hədəf təyin edilir.

Müəyyən edilmiş reabilitasiya potensialına uyğun olaraq tərtib ediləcək və reabilitasiya qrupu tərəfindən həyata keçiriləcək reabilitasiya proqramı reabilitasiya məqsədləri çərçivəsində olmalıdır.

Reabilitasiya, deformasiyaların qarşısının alınması, deformasiyaların düzəldilməsi, xəstənin oturması, ayaq üstə durması, iflic olmuş ətrafların maksimum fəaliyyətə öyrədilməsi, ünsiyyət pozğunluğunun aradan qaldırılması üçün danışma terapiyası, üz iflicinin müalicəsi, maksimum psixoloji bütünlük və sabitliyini təmin etmək, sosial fəaliyyətlər üçün lazımi məsləki (peşə) vəziyyətini təyin etmək və peşə reabilitasiyasını təmin etmək məqsədi daşıyır.

Əfsuslar olsun ki, insult kimi xəstəlikdən heç kim sığortalanmayıb. İnsult keçirmiş şəxslərin təkrar insult keçirmə riski heç vaxt keçirməmiş insanlara nisbətən daha yüksəkdir. İkinci insultun qarşısının alınması üsullarını nevroloqunuzla müzakirə edin.

Bu üsullar həyat tərzi dəyişikliklərindən və bəzi müalicələrdən ibarətdir: