Gerontologiya nədir?

Gerontologiya insanın qocalmasının bioloji, sosial və psixoloji aspektlərini, onun səbəblərini və onunla mübarizə yollarını (cavanlaşma) öyrənən elmdir. Bu termin 1903-cü ildə İ.İ.Meçnikov tərəfindən təqdim edilmişdir. Gerontologiyanın komponentləri bunlardır:

geriatriya – involyusiya dəyişiklikləri ilə bağlı xəstəliklərin öyrənilməsi, həmçinin yaşlı və qocalıq dövründə xəstəliklərin müalicəsi və profilaktikası;
gerogigiyena – yaşlı yaş qruplarından olan insanların ümumi və xüsusi gigiyena məsələlərini öyrənir;
gerontopsixologiya – yaşlı və yaşlı insanların psixoloji və davranış xüsusiyyətlərini öyrənir;
biogerontologiya – qocalmanın bioloji proseslərini öyrənir.

Sosial gerontologiyanın dörd sahəsi var:

Qocalığın insana, qocalıqda dəyərlərin, insan ehtiyaclarının, onun davranış və həyat tərzinin dəyişməsinə təsirinin öyrənilməsi.
Yaşlı şəxsin qrupdakı mövqeyinin öyrənilməsi, ailədə, kollektivdə, dostlarla qarşılıqlı əlaqənin öyrənilməsi, həmçinin yaşlı insanlardan ibarət qrupların xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi.
Bütövlükdə cəmiyyətdə yaşlı insanların öyrənilməsi. Yaşlılar müəyyən demoqrafik birlik kimi qəbul edilir və o (icma) sosial proseslərə təsir edir və özü də sosial proseslərin təsiri altındadır.
Müxtəlif yaş qruplarında müxtəlif dərman vasitələrinin orqanizmin müəyyən funksiyalarına təsirinin öyrənilməsi, bu, bir sıra mühüm amillərə əsaslanaraq yaşlı insanlara dərman təyin etməyə imkan verir.

Bir neçə gerontoloji dövrü var ki, bunlar yaşlılar (60-74 yaş); qocalıq (75-80 yaş); yüzilliklər (90 yaşdan başlayaraq).

Geriatriya yaşlı yaş qruplarından olan insanların xəstəliklərini, profilaktika, diaqnostika və reabilitasiyanın əsaslarını öyrənən bir elmdir. Geriatriya həm də insanın qocalmasının bioloji, sosial və psixoloji aspektləri ilə məşğul olan gerontologiyanın bir sahəsidir. Geriatriya elminin məsuliyyətinə düşən yaş qrupu 60-70 yaşdan yuxarı insanlardır.

Geriatriyanın vəzifələri

Qocalıqda olan insanlarda xəstəliklərin gedişatının xüsusiyyətləri, xəstəliklərin klinik mənzərəsi, xəstəliklərin müalicəsi və qarşısının alınması, qocalma prosesinə təsir etmək üçün istifadə oluna bilən imkanlar.

Geriatriyanın əhəmiyyəti ona əsaslanır ki, indi bütün dünyada gözlənilən ömür uzunluğu artmaqdadır və qocalığın layiqli – aktiv, mümkün qədər sağlam, səmərəli olması çox vacibdir. Yaşlanma təbii və qaçılmaz bir prosesdir. Gerontologiya və geriatriya kimi elmi sahələr bu gün 65 yaşdan yuxarı çoxlu sayda insanın – ümumi əhalinin 27%-nin yaşadığı Yaponiyada çox populyardır. Bu ölkədə heç bir sual yoxdur – geriatriya – bu nədir və bir çox gənc həkimlər bu ixtisas üzrə işə gedirlər. Əksər ölkələrdə geriatriya yalnız aktuallıq qazanır, çünki gözlənilən ömür uzunluğu o qədər də yüksək deyil.

Geriatr, səlahiyyətlərinə aşağıdakıları daxil edən bir həkimdir:

60 yaşdan yuxarı şəxslərin yaş xüsusiyyətləri, xroniki xəstəliklərin olması, əlilliyi nəzərə alınmaqla müalicəsi;
ahılların sağlamlığının möhkəmləndirilməsi, onların ömrünün uzadılması, həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması qayğısı;
yaşlı xəstələrin xəstəliklərdən, əməliyyatlardan sonra reabilitasiyası, xəstəliklərin qarşısının alınması;
xəstə təkdirsə, ona yardım göstərilməsi ilə bağlı məsələlərin həlli. Yaşlı həkim nə müalicə edir?

Bunun nə olduğunu izah etmək – bu bacarıqlara ehtiyac duyulan geriatriya, güclü yaşlılar üçün lazım olan, ehtiyacı olan geriatrlar qocalıq yaşlı insanlara kömək etmək üçün billiyə kömək etmək. Geriatr yalnız qocalıq xəstəliklərini bilməli, həm də bu xəstəlik gedişatının xüsusiyyətlərini öyrənməlidir, eyni zamanda qocalıqda bir zamanda-bir gəlmir, eyni həm diaqnozu, həm də təyinatı çətinləşdirən bütün “buket” ilə adekvat müalicə. Çox, yaşlılarda daha bir xəstəlik kimi “gizlənir”, bir geriatr daha az vaxt bir şey adı altında vaxtında ciddi bir xəstəlik görmə. Bundan əlavə, yenidən ağırlaşmaların tez-tez baş verməsi yaşlı xəstələrin sağlamlıq vəziyyəti ağırlaşır, ağır vəziyyətdə yaşlı bir xəstənin xəstəlikləri sağalma üçün daxili ehtiyatlarını tez itirir. Yaşlıların xəstəlikləri polimorbidlik ilə əlaqədardır – patoloji proseslərin çoxluğu, bir sistemin qeyri-kafi olması səbəbindən digərində pozuntu yarandıqda.

Hansı yaşda bir geriatrla əlaqə qurmaq sualına cavab vermək üçün Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının həyat dövrlərinin təsnifatını öyrənməlisiniz:

45-59 – orta yaş;
60-74 – irəli yaş;
75-89 – qoca;
90 ildən sonra – yüzilliklər.

İnsanlar qocalıqdan başlayaraq, orta hesabla – 65 yaşdan başlayaraq geriatriyaya müraciət edirlər. Ancaq bu sərhədlər ixtiyaridir, çünki qocalma prosesi daha sürətli və ya daha yavaş gedə bilər və gec və ya gec bir yaşlı həkimə ehtiyac ola bilər.

Gerontopsixologiya psixologiya elminin ayrıca bir sahəsi kimi yalnız XX əsrin sonlarında fəal şəkildə inkişaf etməyə başladı və yalnız təşkilati olaraq formalaşır. Hətta “gerontopsixologiya” termininin özü elmi ictimaiyyətdə hələ birmənalı şəkildə müəyyən edilməmişdir, bəzi elmi nəşrlərdə “psixogerontologiya”, “psixoloji gerontologiya”, “qocalmanın yaş psixologiyası” terminlərindən istifadə olunur. Gerontopsixologiyanın təxirəsalınmaz vəzifəsi qocalara və yaşlı insanların həyatında təqaüdə çıxmaq və artıq boş vaxtın yaranması, keçmiş maraq və vərdişlərdən məcburi imtina, zəruri yenidənqurma kimi həyat dəyişiklikləri ilə əlaqədar psixoloji yardım vasitələri və üsullarının işlənib hazırlanmasıdır. yaxın adamlarla (o cümlədən öz övladları ilə) münasibətlər, həyat yoldaşının və digər ailə üzvlərinin ölümü, dost və yaxınlarının itkisi, fiziki gücün zəifləməsi nəticəsində başqalarından asılılığın artması, tənhalıq, sosial müdafiə müəssisələrinə yerləşdirmə və s.

Müasir gerontopsixologiya aşağıdakı fikirlərə əsaslanır.

İnsanın sosial-psixoloji inkişafı onun həyatının hər hansı konkret dövrləri ilə məhdudlaşmır, bütün həyatı boyu həyata keçirilir.
Qocalıqda insan bütün ehtiyat imkanlarını, inkişaf potensialını tükəndirmir.
İnsanın psixi inkişafı o qədər çoxölçülü, çoxformalı və çoxistiqamətlidir ki, onun bütün təzahürlərini, keyfiyyətlərini və imkanlarını müəyyən etmək demək olar ki, mümkün deyil.
İnsanın şəxsi-psixoloji inkişafı müxtəlif templərdə baş verir və sosial reallığın müxtəlif sahələrində müxtəlif səviyyələrə çatır. Müvafiq olaraq, insanın qocalmasının müxtəlif dövrlərində itki və qazanc nisbəti fərqlidir. Gerontipsixologiya sahəsində tədqiqatlar qocalığın tənəzzül və itki yaşı kimi istifadəsini aradan qaldırmağa, istənilən yaşda, o əlavə qocalıqda potensial potensialını, onun mümkün forma və variantlarını dəyişdirmək lazımdır. Bu vəzifələr əsasında gerontopsixologiyada tədqiqatın bir neçə əsas istiqamətini (əlbəttə ki, tam deyil) ayırd etmək olar: gec yetkinlik monitorinqi (qocalıq), qocalıqda gender sosial və yaşlı insanların yaş ayrı-seçkiliyi. (yaşçılıq).

İnsan yaşlandıqca yeni xəstəliklər yaranır ki, onların da çoxu qocalıqda olur. Belə xəstəliklərə aşağıdakılar daxildir:

Alzheimer xəstəliyi.
Hemorragik insult.
Parkinson xəstəliyi.
demans
Dağınıq skleroz.
Bud sümüyünün boynunun sınığı.
Qocalıq aqressiyası və yaşa bağlı digər psixi pozğunluqlar.

Bu xəstəliklərdən sonra insan motor fəaliyyətinin pozulması, nitq və idrak funksiyalarının pozulması ilə əlaqəli sosiallaşmada çətinliklər yaşayır. Yaşlılarda demans intellektual qabiliyyətlərin pozulması ilə xarakterizə olunan bir xəstəlikdir. Bu, yeni biliklər əldə etmək imkanı olmadan həyat boyu əldə edilmiş biliklərin mütərəqqi azalması ilə özünü göstərir. Yaşlı demans, psixi funksiyaların pozulmasına səbəb olan xəstəliklərin və ya beyin strukturlarının zədələnməsi fonunda baş verir.

Səbəblər və risk faktorları

Yaşlı demensiya mərkəzi sinir sisteminin zədələnməsi nəticəsində əmələ gəlir ki, bu da degenerativ dəyişikliklərə və neyronların ölümünə səbəb olur. Yaşlılıq dəliliyinin səbəbləri aşağıdakılar ola bilər: